بیمه ای ها /در بازارهای مالی و سرمایه، مبادلات مالی حرف اول را می‌زند. طبیعتاً این تبادل، دوطرفه است، اما همواره یک طرف، برای خود نقش بالادستی قائل می‌شود. این طرف نهاد، بنگاه اقتصادی، بانک، کارگزاری و نهادهای سرمایه‌گذاری هستند. طرف مقابل نیز مشتری حقیقی و حتی حقوقی است که ظاهراً از حق کمتری برخوردار است. این موضوع در تسویه‌حساب با مشتری به بدترین شکل ممکن، به نمایش گذاشته شده است.
در حالی که ارکان بازار سرمایه از جمله کارگزاری‌ها، سپرده‌گذاری و سازمان بورس می‌توانند به‌سرعت پول مشتری را مسترد کنند، اما چند روز آن را بلوکه می‌کنند، این در حالی است که اگر این ارکان به مشتری مبلغی را واگذار کنند، قطعاً مبلغی را محاسبه کرده و از مشتری سود دریافت می‌کنند، ولی خودشان هیچ مبلغی بابت بلوکه‌کردن چندروزه پول مردم پرداخت نمی‌کنند.
در بازارهای مالی و سرمایه‌ای جهان رویه تسویه‌حساب آنی و سریع است؛ مبلغ مورد درخواست مشتریان در اسرع وقت تسویه می‌شود، آنها نیازی به نگهداری پول نداشته و مبادلات مالی بسیار سریع بین طرفین که برای همدیگر شناخته‌شده و در واقع احراز هویت شده‌اند، صورت می‌گیرد. به‌عنوان نمونه در معاملات رمزارزها، تسویه‌حساب‌ها آنی بوده و در صرافی‌ها به محض درخواست مبلغ از سوی مشتری، صرافی‌ها تسویه را با سرعت بالا انجام می‌دهند.
اما در ایران اصطلاح تسویه وجوه در بورس و T+۲، T+۱ و T+۳ وجود دارد که نشان‌دهنده تأخیر یک تا سه‌روزه تسویه‌حساب با مشتریان حقوقی و حقیقی است. این مسئله قابل کتمان نیست که تسویه وجوه سهام‌داران حقیقی و حقوقی کاری بسیار مهم در معاملات بورسی بوده و باید با اطمینان از انجام درست معاملات برای کاهش ریسک بازار انجام شود. به همین دلیل یک بازار متشکل پیرامون بازار سرمایه شکل گرفته و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار به‌عنوان یک واسط بین مشتری و کارگزاری قرار گرفته تا بتواند کار تسویه را ایمن و تسهیل کند.
شرکت سپرده‌گذاری مدعی است که تسویه وجوه باید به شرطی انجام شود که معامله به‌درستی انجام شده باشد، یعنی خریدار از خرید خود به واسطه مشکلات احتمالی کارگزاری، از جمله ورشکستگی (که البته امکان آن صفر است، چون سازمان بورس ضامن تمامی کارگزاری‌هاست) متضرر نشود. در حقیقت شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار که یکی از نهادهای بازار سرمایه است، علاوه بر دریافت پول معاملات بورس و نگهداری آنها، انتقال مالکیت اوراق بهادار را هم انجام می‌دهد. به عبارتی این شرکت مرجع اصلی تسویه وجوه معاملات بورسی در ایران از سال ۱۳۸۴ است که زیر نظر سازمان بورس فعالیت می‌کند.
در بازار سرمایه ایران، ۱۰۸ کارگزاری به‌عنوان بستر معاملاتی یا به‌اصطلاح ایستگاه معاملاتی سهام و اوراق بهادار مطرح هستند، بنابراین تبادلات مالی بین سهام‌داران و بورس از درگاه کارگزاری‌ها انجام می‌شود. در واقع معاملات در بورس به دو صورت نقدی و اعتباری انجام می‌شود؛ بنابراین نوع تسویه نیز به‌دلیل همین نوع معاملات متفاوت خود خواهد بود، اما برای معاملات نقدی فرایندی وجود دارد که در نهایت بر اساس این فرایند عمل تسویه دو روز زمان می‌برد، چراکه بعد از انجام هر معامله در بورس وجهی که خریدار واریز می‌کند، در مرحله اول به حساب کارگزار می‌رود و بعد از آن وارد سیستم مرکزی اوراق بهادار یا همان تسویه وجوه می‌شود تا در نهایت بعد از ثبت، وارد حساب کارگزار فروشنده شود. در این حالت فروشنده سهم می‌تواند بعد از انجام معامله مبلغ معامله خود را درخواست کرده و در نهایت بعد از دو روز کاری مبلغ را از حساب خود برداشت کند.
البته این فرایند تسویه برای همه معاملات بازار سرمایه یکسان نیست و بسته به نوع معامله، یعنی اعم از بورس کالا، بازار آتی، سهام، اوراق بدهی و غیره متفاوت است، اما طولانی‌ترین زمان تسویه به سلف برق و سپس به فروش سهام تعلق دارد.
واژه T در جدول بالا مؤید واژه انگلیسی Trade یعنی معامله، کار خریدوفروش و دادوستد است که روز خریدوفروش را T در نظر گرفته و عددهایی که به آن اضافه شده نیز تعداد روزهاست. برای معاملات آتی و اختیار معامله، روزی در نظر گرفته نشده و تسویه‌حساب به‌صورت آنی انجام می‌شود.
همان‌طور که در جدول بالا نشان داده شده است، فرایند تسویه در ایران فرایندی زمان‌بر بوده و شخصی که در بازار سرمایه فعالیت می‌کند، چنانچه به نقدینگی نیاز داشته باشد، برای دریافت پول خود به یک دوره چندروزه نیاز دارد. این در حالی است که کارگزاری‌ها ـ بدون استثنا ـ بدون نقدینگی هیچ دادوستدی را برای مشتری انجام نمی‌دهند و تنها زمانی اقدام به انجام معامله بدون واریز پول از سوی مشتری می‌کنند که مشتری از کارگزاری اعتباری را دریافت کرده و به کارگزاری سود پرداخت کند که بعضاً تا مبلغ ۲۴ درصد در برخی کارگزاری‌ها نیز می‌رسد. نکته جالب توجه اینکه حتی اگر این معامله و دریافت معامله، یک‌روزه باشد نیز، کارگزاری نرخ سود را بر آن دارایی اعمال می‌کند، اما برای توقف سه‌روزه پول فروشنده هیچ سودی به صاحب نقدینگی و مشتری پرداخت نمی‌کند. برای درک این مسئله باید ارزش معاملات بورس تهران و فرابورس را در دوره‌های مختلف بررسی کرد.
در تیر ۱۳۹۹ که بازار سرمایه در اوج هیجانات خود بود، ارزش معاملات تا رقم ۲۰ هزار میلیارد تومان پیش رفت که برای ساده‌سازی باید گفت که شاید نصف این مبلغ فروشنده بودند و به دارایی خود نیاز داشتند. یعنی ۱۰ هزار میلیارد تومان پول برای چند روز در حساب کارگزاری‌ها نزد بانک‌ها بلوکه شد و هیچ سودی از بابت آن به مشتری پرداخت نشد. برای درک عظمت مبلغ بلوکه‌شده باید اشاره کرد که در سال ۱۳۹۹ دولت مبلغ ۱۰ هزار میلیارد تومان به کارمندان خود حقوق پرداخت کرده است، یعنی معادل کل حقوق کارمندان دولتی ایران پول نزد کارگزاری‌ها بلوکه شده بود، اما هیچ سودی به کسی پرداخت نشد. از طرف دیگر چنانچه آن ۱۰ هزار میلیارد تومان را خریداران، به‌صورت اعتباری خرید کرده بودند، مجبور بودند طی این دو یا سه روز حتماً حدود ۲۰ درصد سود پرداخت کنند. همین وضعیت در روزهای اخیر نیز وجود دارد. در روز هشتم آبان ۱۴۰۰ نزدیک به سه هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان دادوستد انجام شد که حجم بالایی است و همان وضعیت تکرار می‌شود.
این در حالی است که اگرچه میزان معاملات رمزارزی در ایران به اندازه بورس نیست اما تسویه صرافی‌های رمزارز ایرانی به طور معمول در لحظه انجام می‌شود و پول مشتری در کمتر از ۲۴ ساعت به حساب او واریز می‌شود اقدامی که در کارگزاری‌های ایرانی صورت نمی‌گیرد.
روح‌الله میرصانعی، دبیرکل سابق کانون کارگزاران ایران در گفت‌وگو با «راه پرداخت» با اشاره به وضعیت بازار سرمایه در ایران و موضوع امنیت برای هر گونه دادوستد در بازار سرمایه و همچنین چرایی تفاوت تسویه دو بازار رمزارز و بورس اظهار کرد: «در بازار رمزارز در ایران بازار متشکلی وجود ندارد تا بتوان گفت که همه قوانین را در آن بازار رعایت می‌کنند. در آن بازار دادوستدها بین خودشان بوده و تسویه نیز از سوی نهاد خاصی نظارت نمی‌شود. در حقیقت اتاق پایاپایی برای این معاملات وجود ندارد، اما در بازار سرمایه یک بازار قانونمند و متشکل داریم که مقررات خاص خود را دارد. در واقع بعد از انجام معامله طی قانونی که برای هر کدام از معاملات تعیین شده، بدهکار و بستانکار معامله مشخص شده و تسویه صورت می‌گیرد. در واقع سپرده‌گذاری با کارگزاری است و مشتری تسویه‌حساب را هدایت و نهایی می‌کند.»
روح‌الله میرصانعی، دبیرکل سابق کانون کارگزاران
این کارشناس ارشد بازار سرمایه در ادامه گفت: «یکی از دلایل طولانی‌شدن این فرایند این است که معاملات بورس بعد از تعطیلی بورس تأییدشده نیستند و تا چند ساعت بعد، شرکت فرابورس و بورس تهران زمان دارند تا آن معاملات انجام‌شده را تأیید یا ابطال کنند و شاید این فرایند تا ساعت ۲۰ عصر همان روز طول بکشد. بعد از این تأیید، معاملات به سپرده‌گذاری منتقل می‌شود و نقل‌وانتقال دارایی آنجا مهیا می‌شود.»
او در خصوص این پرسش که چرا بازارهایی مانند فارکس و بورس‌های جهانی روند تسویه آنی دارند، اما اگر تا ساعت ۲۰ همان روز فرایند معاملات در بورس ایران تأیید شده و کار سپرده‌گذاری عملاً تنها جابه‌جایی پول بین حساب کارگزاری و مشتری است، چرا این فرایند مانند همه جای دنیا یک‌روزه انجام نمی‌شود، تأکید کرد: «این امکان وجود دارد و کسی منکر آن نیست که این فرایند طولانی است و باید کوتاه شود. کانون کارگزاران در سال‌های گذشته این درخواست را رسماً به سازمان ارسال کرده بود که تسویه معاملات از سه روز به یک روز کاهش یابد. اما سازمان بورس مدعی شد که این کاهش فرایند معاملات باید تدریجی صورت گیرد و در آن دوران اقدام به کم‌کردن یک روز از تسویه کرد و از T+۳ به T+۲ تبدیل شد، اما بعدها این روند کاهشی متوقف شد و کسی پیگیر این مسئله نشد.»
میرصانعی تصریح کرد: «این امکان برای کارگزاری و سپرده‌گذاری وجود دارد که معاملات در کمترین زمان یعنی T+۱ انجام شود، یعنی تسویه فردای معاملات صورت گیرد. این کار تنها به مصوبه سازمان نیاز دارد و مشکلی وجود ندارد؛ بنابراین این اقدام کارگزاری سرخود نبوده و تنها نیاز به تأیید سازمان است.»
او تأکید کرد: «آن مبالغ سنگینی که در ارزش معاملات قابل مشاهده است و تصور می‌شود که در حساب کارگزاری است، در واقع کارگزار به آن حساب دسترسی ندارد، شاید در حساب کارگزاری بماند، اما دسترسی به آن منابع ندارد و تنها دو روز بعد از انجام معامله به آن منابع دسترسی دارد. البته این الزامی است که سازمان بورس تعیین کرده است.»